Wiadomy jest smutny koniec Piotra ze Skrzynna; nic o nim nie spomina Mateusz; nie wchodził on, jak się zdaje, w skład krótko zebranych przez niego dziejów, a był przez samegoż Piotra opisany. Kalectwo Piotra rzuca też za nadto szkaradne światło na rządy Władysława II, któremu chociaż nie schlebia Mateusz, jednak go ile tyle oszczędza. Mówi on: Vladislaus tam primogenituræ privilegio insignis, quam regni successione sublimis; sed ambitiosus altero, reliquo fastuosus; qui eo tristius imperavit quo jucundius uxoris indulsit amplexibus. Za to też nie oszczędza żony jego, głównej sprawczyni mak Piotra, do której pokilkakrotnie wracając nasz Mateusz, wystawia ją jako jedzę zjadliwą. Nec vicisse contenta est victricis animositas, nisi quoque invictissimorum colla suis suppeditet imperiis; 3 mówi autor i zdaje się ściągać te słowa zarówno do braci młodszych Władysława, jako też i do nieszczęśliwego Piotra. W innem miejscu mówi o niej: Erebi millies mansuesceris inferias, quam femineam semel exoraveris truculentiam i przytacza słowa mędrca który kobietę nazwał sroższą nad tygrysice i nad hieny. Nakoniec jeszcze raz nazywa ją tygrysicą, a Władysława usprawiedliwiając mówi że to był princeps in se humanissimus, 5 synów zaś jego, jak powiedziałem, do lwiąt przyrównał. Czy bliższe jeszcze o tym wypadku szczegóły nie znajdowały się u Mateusza, i czy ich Wincenty nie zmienił lub nie wyrzucił? o tem wiedzieć dziś nie możemy.

Prócz powyższych oznak pióra Mateuszowego jest jeszcze ważna skazówka w tem co mówi o synu Wołodarowym, sprawcy rzezi wiślickiej okolo roku 1135. Okazawszy szkaradę jego czynu żali się autor na to że znajdują się dziś xiążęta którzy dla takiego niegodziwca nietylko mają otwarty dom, ale go nawet darami

') Piotrconis gesta quae per se scripta habentur. Chron. Boguph. (Godislai Pasconis) u Sommersb. II. 42.

2) I. 278.

5) L. 279.

280.

5) I. 279. 287.

w gościnę zapraszają: hic lucifuga inter volucrum reges volitat plausu discolore, quem nonnulli hodie non modo non reprimunt; sed virtute profligata præmiis invitant.1 Słowa te wskazują na czas w którym to pisano: byloto między rokiem 1155-1152, albowiem syn Wołodara przemyskiego, Włodzimirko xiążę halicki, co to wszelkiemi sposobami szukał za ojca swego zemsty na Krzywoustym, umarł pod koniec roku 1152.2 Jestto tedy czas w którym Mateusz był już nictylko stobnickim scholastykiem, ale i krakowskim biskupem; a Wincentego nie było jeszcze na świecie : nie do niego więc należą te słowa. Można też miarkować że i wskazanie śladów bitwy Krzywoustego pod Nakłem za dalekiej od czasów Wincentego, i odezwanie się w czasie terazniejszym do Węgrów tryumfujących z klęski zadanej temuż królowi, właściwsze jest Mateuszowi; nakoniec że przycinek do biskupów polskich wystosowany 5 wskazuje na osobę Mateusza który za wdaniem się królewskiem, przeciw życzeniom i woli duchowieństwa, na biskupstwo się dostał; a choćto są znamiona mniejszej wagi, wzięte jednak w związku z innemi podnoszą kwestyę o autorstwie Mateuszowem nad wszelką prawie wątpliwość.

3

Ze słuchu, jak się zdaje, opowiedział Mateusz koniec panowania Krzywoustego: sato jakby przypomnienia starego Piotra, co był prawą ręką tego króla, Mateuszowi różnemi czasy udzielane. Stary przyjaciel i sługa Krzywoustego wielbil go tym więcej im niedołężniejszymi okazywali się jego następcy: ztąd też Bolesław podniesion jest u Mateusza do bajecznej prawie wielkości; ze zwykłą sobie pochopnością do przykładów starożytnych zawiązuje on pochwały Krzywoustego tak: ad summum itaque de summo Boleslao id accipe:

1) L. 261.

2) Tojeże zimy (1152) prestawi se Wołodimerko galiczskyj knęż. Połn Sobr. 1. 146; II. 72; porów. Karamz. II. gl. 12.

3) I. 236.

4) Sileat ergo Pannonia! itd. I. 273.

5) Nostri ecce gigantes! itd. I. 219.

Alter Alexander, alter Cato, Tullius alter,

Non minor Alcida, sed agilior hic vir Achille!1

Najwięcej wolny od przesady i zgodny z rzeczywistością jest opis panowania Władysława II i Bolesława kędzierzawego: sato dzieje na które Mateusz sam patrzal. Obraz ich chociaż na mały rozmiar, stosownie do poprzedniego skrócenia, skreślony, okazuje najwydatniej pisarskie Mateusza zdolności i daje się odczyływać z przyjemnością i prawdziwym pożytkiem.

Im pilniej rozpatrujemy się w trzech xiegach Mateuszowych tym większego znaczenia nabierają w naszych oczach własne jego słowa któremi powieść swoją rozpoczął. Zagadniony od Jana o dzieje, a mianowicie: co należy mniemać o pierwszym zawiązku społeczności naszej? powiada Mateusz: Wiesz że u starożytnych szukać trzeba mądrości, a rozsądek jest owocem lat wielu; wyznaję że w tej mierze jestem uczniem starożytnych, i chociażbym tego co bezpośrednio wick mój poprzedziło zgoła nie wiedział, nie zamilczę jednak o tem czego się przyuczyłem z ich arcywierzytelnej powieści. Zachwala więc pisarzów starożytnych; doświadczeniu przyznaje rozsądek, a z pewnem lekceważeniem spomina o dziejach które bezpośrednio go poprzedziły a przez Gawła były skreślone. Szczere musiało być to Mateusza wyznanie, bo znachodzimy je zgodnem z charakterystyką pojedynczych oddziałów jego kroniki: w pierwszej oto swej xiędze trafnie sprostował powieść Miorsza do dziejów starożytnych ilirskich odnoszącą się; w dwoch zaś następnych Gawła skrócił ladajako, a wypadki spółczesne opowiedział rozsądnie.

2

') I. 275.

2) Scis quod in antiquis est sapientia, et in multo tempore prudentia; me vero in hac parte antiquorum infantulum fateor, ut etiam utrum hujus instantis simplex aliqua praecessit portiuncula prorsus non noverim; quod tamen perveridica majorum narratione addidici, non silebo. Rkp. kroniki Wincentego XXIV. str 14.

VIII.

KRONIKA

WINCENTEGO BOGUSŁAWICA

zwanego

KADŁUBKIEM.

Wincenty urodził się w Polsce okolo roku 1160, z ojca Bogusława, któreto imię często w rodzinie jego powtarzało się, i z matki Benigny.2 Miejscem urodzenia jego była wieś Karwów niedaleko Opatowa; tak przynajmniej doniósł nam o tem, prócz katalogu biskupów krakowskich, Długosz w swojej Historyi, dodając że był herbu Róża czyli Poraj. Nie ma żadnego śladu iżby ród Wincentego był cudzoziemski; on sam w kronice swojej wszędzie się za Polaka uważa, i na to zgadzają się wszys

') Tak podają czas urodzenia jego akta kanonizacyi, drukowane w Rzymie roku 1697 in folio; Laszkiewicz zaś w dziele Chwała błogosł. Winc. Kadł. powiada wprost że urodził się roku 1161.

2) Hic nobilis genere de domo Rose ex patre Boguslao et matre Benigna; hic specialem gerens ad ordinem Cisterciensem devotionem villas patrimonii sui Czirnikow et Goyczow anno Domini 1212 in colloquio de Miecholin sub praesentia Henrici Gnesnensis archiepiscopi, Gedeonis Plocensis, Ogeri Cruswiciensis episcoporum et Msczugii Ducis Pomeraniae, pontificatus sui anno quarto, monasterio de Suleiow Gnesnensis dioecesis; villas vero Niekissiałka et Carwow hereditarias etiam et paternas monasterio Koprziwniciensi ordinis Cisterciensis, liberalitate ingenua, perpetuo contulit et donavit. Interdicens nepotibus suis germanis, filiis fratris sui Boguslai, videlicet Boguslao et Sulislao, earundem villarum quas monasteriis praefatis pleno jure contulerat, sub gravi anathemate, omnem impetitionem et quamlibet vendicationem hereditatum praedictarum. Cat. epp. crac. rkp. Ossol. XIX. k. 26. 27; porów. Starow. Vit. et Mir. str. 14. Zapis ten z powodu wzmianki w nim biskupa kujawskiego, Ogeriusa, który według Długosza umarł już roku 1205 podano w podejrzenie. Nam idzie tu nie o ważność lub też nieważność zapisu, ale tylko o imię ojca Wincentowego, i chociaż byłoby najoczywiściej udowodnione że zapis powyższy jest podrobiony, to i w takim razie należy wyznać że ten co go podrabiał, i tyle prawdziwych szczegółów podać w nim umiał, musiał przecież znać okoliczność najważniejszą: jak się właściwie nazywał ten którego majątkiem rozrządzał.

3) Dług. Hist. VI. 603; porów. Cat. epp. crac. rkp. Ossol. XIX. 25. 2.

tkie tak o nim jako też o rodzicach jego napomknienia; za życia też nie nazywano go inaczej jak tylko Wincentym, bo nazwisk jeszcze w owym wieku nie było '; ale Wincenty został członkiem zakonu Cystersów, zakonu który z samych cudzoziemców składał się i wyrabiał sobie niekiedy umyślne u xiążąt polskich przywileje na to, iżby mu wolno było samych tylko Niemców do grona swego przyjmować.3 Był tedy pierwszym z Polaków nasz kronikarz który do ich klasztoru w Andrzejowie, Morimundem zcudzoziemska przezwanego, a przez Niemców i Francuzów zamieszkałego wstąpił ; zaciągając ci cudzoziemcy *; w spisy swoje imię syna Bogusławowego, zaciągnęli je prawdopodobnie po swojemu, jako syna Gottloba: ztąd powstało najprzód łacińskie imię jego Vincentius Gottlobonis które w ustach polskich przerobiło się na Katlubonis lub Kadlubonis; po upływie zaś jakiegoś czasu sami Polacy zaczęli go nazywać Kadłubowicem to jest synem Kadłuba, lub po prostu Kadłubkiem.

5

') Najstarszą wzmiankę o nim znachodzę w krakowskiem Nekrologium pod dniem 8 marca w tych słowach: Vincentius Epc. Cracovien. qui Capitulo contulit decimas in Schow (Czchow) obiit, et in Morimundo requiescit. Rkp. Gładysz. str. 47. Wzmianka ta, jak widać z pisma, jest z wieku XIII. Długosz który miał u siebie ten rękopism, dopisał swoją ręką obok nazwiska Morimundo, id est: in Andrzeyow.

2) omnes tunc fratres Gallicae vel Germanicae nationis fuerant. Starowolski Vita et Mirac. str. 57.

3) Ad fluenta fluvii Warta in villa sua ducali Lenda, monasterium ordinis Cisterciensis fundat et erigit Miecislaus, et illud ducali munificentia villis, praediis et amplis muneribus donat, dotat et liberat. Ad monasterium autem hoc et aliud ejusdem ordinis, vocatum Wągrowiec, monachi in prima monasteriorum hujusmodi fundatione ex monasterio quod vocatur vetus mons, tribus milliaribus a Coloniensi civitate supra Rhenum sita, distante sumpti sunt. Ab eo autem tempore mos erat laudabilis et omni commendatione dignus usque ad tempora mea observatus, quod nemo in monasteria praefata in regularem observantiam assumitur nisi sit genere Coloniensis. Hic mos pro jure perpetuo et lege perhenni fuit concessus. Dług. Hist. V. 473.

4) primus ex Polonis sacrum Cisterciensem habitum sumpserat, Starow. tamże. 5) Vincentius cognomine Katlubonis rocznik w rkp. królewieckim in fol. N. 352. Vincentius Cadlubowicz, rkp. Sędziw. str. 943.