uprzedzenia które nie dozwalają im ujrzeć w całej dokładności związek konieczny w jakim tak człowiek do narodu, jak mądrość narodu do mądrości świata zostaje.

Nie owym tedy systematom i rozprawianiom szerokim, jakakolwiek jest ich wartość zkądinąd, ale podobnym ustępom jak niniejszy Mateusza, obejrzanym w świetle krytyki, winni będziemy: jeżeli mniemanie o ilirskości Słowian, powszechnie niegdyś wierzone, a przez wielu nowszych pisarzy ladajako wykładane, przestanie być odtąd uważane za hipotezę przez każdego ze znakomitszych historyków; i ta to okoliczność odsłaniająca istotny węzeł łączący Słowian ze starożytnymi narodami, rzuca zarazem światło na dzieje Europy w drugiem i poźniejszych wiekach po Chrystusie.

Odtąd zaczyna się w kronikach polskich powieść opowiadana wprawdzie za pisarzami starożytnymi, ale po największej części słowami naszych kronikarzów. Inaczej nieco prowadzi ją Miorsz, a inaczej Mateusz. Rozważymy opowiadanie obydwoch, a różnice ich objaśnią nas tak względem samych pisarzy i ich stosunku do siebie, jako i względem opisanych przez nich wypadków.

schreiber, aus falschem Nationalismus für die Geschichte zu retten sich bemühen, ist wahrlich ein unerfreuliches Zeichen der Zeit.

Rozsądny czytelnik obaczy tu najprzód niezgrabność w porównaniu Wincentego Kadłubkiem zwanego z Wacławem Hajkiem: Wincentego, pisarza wieku XII który swoich poprzedników Miorsza i Mateusza przepisywał i któremu prędzej wszystko inne można zarzucić niżeli zmyślanie wypadków; z Hajkiem pisarzem wieku XVI który żadnych dawniejszych pomników w czystości pierwotnej nie przechował i którego mnogie wymysły karci na każdej niemal stronicy uczony rodak jego Gelazy Dobner.

Co zaś do uwagi którą autor na końcu dołączył, jest ona z rodzaju tych przepowiedni, jakie dodawali w końcu XVII wieku astrologowie przy kalendarzach, a które chociaż na serio pisane, w dzisiejszych czytelnikach śmiech obudzają.

Prawdziwa miłość ojczyzny jest oraz miłością ludzkości. Jeżeli kto ojczystego pisarza zle objaśnia, winna jest temu nie jego miłość narodowości, ale jego głupota; można zganić sposób wykonania jego pracy, ale sam przedmiot pracy potępić nie można: bo kto miał choć trochę do czynienia z historyą, ten wie, że brak źródeł historycznych niczem zastąpić się nie da, i jakiekolwiek one są w sobie, nie przestają jednak być źródłami, a pojaśnienie ich ostateczne zawsze będzie ważną zasługą, osobliwie jeżeli się odnoszą do czasów tak ubogich w źródła, jakiemi są wiek XI i XII w historyi ludów słowiańskich.

ROZDZIAŁ VIII.

Grak zakłada państwo potężne w Iliryi.

Nader ważny i ciekawy ustęp z dziejów ilirskich podają tu nasi kronikarze. Źródło z którego zaczerpnęli go, nie jest wiadome. Nie podlega jednak wątpliwości że zdarzenia te znajdowały się w tak zwanych Getikach, jakie pisał Dio z Prusei i Kriton. Oneto, jak się zdaje, są dalszem źródłem tego co tu czytamy; ponieważ zaś zmieszane tu są nazwiska krain starożytne z nowożytnemi, a w tych ostatnich przebija się znajomość słowiańszczyzny poźniejszej, prawdopodobnie więc wyjęli to nasi kronikarze bezpośrednio z kroniki lęchickiej, na którą wyżej już powołał się Miorsz. W sposobie przedstawienia różnią się nasi kronikarze. Miorsz opowiada wprost za pomienionem swem źródłem, które, jak się zdaje, powtórzył w tem miejscu dość wiernie. Mateusz nie przestaje na tym opisie, ale udaje się po jego sprawdzenie do xiąg Trogowych i przytacza nowy z nich ustęp, różny od słów Justyna. Miorsz w swoim opisie podniósł więcej stronę chronologiczną; Mateusz stronę krytyczną. Pierwszy rozwiódł się dokładniej nad tem jak Grak stopniami do władzy przychodził; drugi ujął zwięzłej tę okoliczność, ale dodał ciekawy szczegół o ostatecznych skutkach podboju jaki Grak zrobił w ziemiach ligurskich. Oba tedy opisy wzajem się uzupełniają.

Miersuae Chronicon.

Matthaei Chronicon.

Eodem tempore, siquidem predicti regis Assueri, qui regnavit ab India usque ad Ethiopiam super centum viginti septem provincias, trecenta millia Gallorum, ut ait Trogus, cum eos sua patria capere non posset, ad sedes novas querendas, terram propriam relinquentes, exierunt. Ex quibus porcio in Italia lis itaque cessit Getia " consedit, Romamque captam incendit; ceteri vero pene tocius orbis regna occupare moliebantur.")

Fama etiam est Gallos pene totius orbis tunc regna occupasse, quorum multa millia multis hae manus stravere conflictibus; reliquos diu afflictos ad sodalitii foedus compulere: ut si quid eis aut sorte aut virtute apud exteros accessisset, aequa utrisque obtingeret partitio. Gal

Quod Poloni audientes, copiosum contra Gallos exer

b)

a)

us

c)

que ad Danubium;" istorum vero hinc usque Parthiam, istine usque Bulgariam, illinc usque Carantaniam d) crevit accessio: ubi post multos cum Bois" conflictus,

citum congregant, Graccum- post multa bellorum dis

Miersua.

Sicut corpus sine anima, lampas sine luce, mundus sine sole, sic esse imperium sine rege. Se quasi non regem sed imperii socium policetur; si ipsum in regem eligant.

Non sibi sed toti natum se credere mundo.

Graccus rex ab omnibus exaltatus: jura instituit, leges promulgat. Sic igitur nostri civilis juris nata est concepcio, seu concepta nativitas. Igitur Polonia florentissimis per Graccum aucta est successibus. Floruit autem Graccus primus Rex Polonie ante incarnacionem Christi annis plus quadringentis, et ante Alexandrum Macedonem annis pene centum.

Matthaeus.

Verissimum" igitur ac certo certius est cum hac eos gente concertasse. Non enim sine collisione conquiescunt e contiguo sibi fluctus oppositi; nec diu vicinari sustinet leo cum tigride. Quippe: Non bene torrentes ripa volvuntur eadem, Quos rapit opposito turbine vis eadem.

Tunc nonnulli dominationis Ligurorum" ceperunt portionem, quando a Carantania rediens Graccus, ut erat sentencioso beatus sermonum agmine, omnes in concionem vocat, omnium in se ora convertit, omnium venatur favorem, omnium sibi conciliat obsequia. Ait: Ridiculum esse pecus mutilum, hominem acephalum; idem esse corpus exanime, idem sine luce lampadem, idem mundum sine sole, quod sine rege imperium. Anima siquidem animositatis suggerit industriam; lux rerum illustrat circumspectionem; sol denique radios munificentiarum beneficos ad omnes docet expandi, quibus velut quibusdam gemmis regii diadema capitis quam decentissime decussatur: ut in fronte magnanimitas, in occipite circumspectio,

Matthaeus.

in lateribus altrinsecus largae strenuitatis carbunculus praefulgeat." Se quasi non regem, sed regni socium pollicetur, si se deligant:

Non sibi sed toti natum se credere mundo.

Proinde rex ab omnibus consalutatus: jura instituit, leges promulgat. Sic ergo nostri juris civilis nata est conceptio, seu concepta nativitas. Nam ante hoc servituti ancillari libertas, et aequitas pedisequari jussa est injuriae, eratque justum quod plurimum prodest ei qui plurimum posset. Licet autem justitiae rigor non statim coepit imperare; extunc tamen violentiae desiit subesse potestati, et dicta est justitia, quae plurimum prodest ei qui minimum potest.

Igitur Polonia florentissimis per Graccum aucta successibus, statuit prolem post ipsum, ejus regni successione dignissimam, nisi alterius filiorum ejus fratricidii foedasset piaculum.

a) ceteri... moliebantur« wyd. gd. omnia vero... moliebatur; rkp. II i III ceteros pocius pene totius orbis regna occupasse. b) »contra Gallose tak rkpp. II i III; wyd. gd. nie ma. c) Gallis... Danubiume tak poprawiam według skazówki kronikarza szląskiego; rkpp. II i III, oraz wyd. gd. Gallis igitur cessit universa Grecia. d) »hinc« tak rkp. III; rkp. II nie ma; wyd. gd. huc, mylnie. e) »Bulgariam« tak rkpp. II i III; wyd. gd. Ungariam. f) Carantaniam Carvaciam, ma wyd. gd.; rkpp. II i III Carinthiam. g) exercitibusa tak wyd. gd.; rkpp. II i III nie mają. h) acum Boisa tak poprawiam; rkpp. II, III i wyd. gd. cum Romanis. i) »occupaverant... creaverant« tak poprawiam według skazówek rkp. Dział.; rkpp. II i III tudzież wyd. gd. occupant... creant.

a) »cessit Getia tak rkp. VI i niektóre krakowskie; inne oraz wydd. Grecia mylnie. b) usque ad Danubium« tak obaj kronikarze szląscy; rkpp. Winc. i wydd. nie mają. c) »Bulgariama tak rkp. I; inne Ungariam. d) »CaFantaniam<< wszystkie rkpp. Carinthiam. e) «cum Bois« rkp. XXV cum Ronis, mniemam że z imienia Bois zle wyczytanego powstało najpierw Ronis, poźniej Romanis jak to dziś we wszystkich rękopismach znachodzi się. f) ultra Istrum et citra tak czytal Sommersberg w kronikarzu szląskim; rkp. I velut ver sacrum; inne nie mają. g) »Linchitis Lechitis ma kronikarz szląski; rkpp. i wydd. Winc. niemają. h) »verissimume tak rkp. XVI, str. 40; inne verosimile. i) dominationis Ligurorum« Sommersberg czytał w kronikarzu szląskim: nonnulli Ligurie ceperunt portionem; Ligurie ma i rkp. XVI; Stenzel czyta Lignagii; inne rkpp.mają ligurire, mylnie. k) »Anima siquidem... praefulgeat tak rkp. VI, IX, X, XXV, i wiele innych lecz zamiast anima, aliam; rkp. I i niektóre inne nie mają.