τοὺς διδαχθέντας μεγαλοφυῶς ὑπεραναβαίνειν πάντα τὰ δημιουργήματα – ἀσκοῦντας ἔχειν τὴν λαμπρὰν καὶ ἀμάραντον σοφίαν, ἢ καὶ ἀνειληφότας αὐτὴν οὖσαν ἀπαύγασμα φωτὸς ἀϊδίου, καταπλαγῆναι τὸ αἰσθητὸν ἡλίου καὶ σελήνης, καὶ ἄστρων φῶς ἐπὶ τοσοῦτον, ὥστε διὰ τὸ αἰσθητὸν φῶς ἐκείνων νομίσαι ἑαυτοὺς κάτω που εἶναι, ἔχοντας τηλικοῦτον νοητὸν γνώσεως φῶς, καὶ φῶς ἀληθινὸν, καὶ φῶς τοῦ κόσμου, καὶ φῶς τῶν ἀνθρώπων, κἀκείνοις προσκυνῆσαι. i. e. “Itaque non " decebat eos, qui didicerant generose omnem crea" turam transcendere, contendebantque studiis " ferventibus ad immarcessibilem illam sapientiam, "aut jam perceperant eam, eam, inquam, quæ æter" næ lucis splendor est, obstupescere ad solis, lunæ, " stellarumque lumen sensibile, in tantum, ut prop" terea se inferiores existimarent, cum ipsi habeant " tantam lucem intelligibilem, lucem veram, lucem " mundi, lucem hominum, eaque adorarent." Hic aperte dicit Origenes, Sapientiam sive Filium Dei esse lucem illam veram, lucem mundi, æternæ lucis splendorem, quem Christiani, neglectis sole, luna, cæterisque cœli luminibus, ideo colant, quod edocti sint in cultu suo omnem creaturam generose transcendere. Unde manifestissimum est, neutiquam cum Ario somniasse Origenem, Filium Dei inter τὰ δημιουργήματα, sive res creatas, censendum esse. Rem hanc adhuc luculentius explicat paulo post k his verbis: Καὶ ὥσπερ οἱ διὰ τὸ φῶς αἰσθητὸν καὶ οὐράνιον εἶναι προσκυνοῦντες ἥλιον, καὶ σελήνην, καὶ ἄστρα, οὐκ ἂν προσκυνήσαιεν σπινθῆρα πυρὸς, ἢ λύχνον ἐπὶ γῆς, ὁρῶντες τὴν ἀσύγκριτον ὑπεροχὴν τῶν νομιζομένων ἀξίων προσκυνεῖσθαι παρὰ τὸ τῶν σπινθήρων καὶ τῶν λύχνων φῶς· οὕτως οἱ νοήσαντες, πῶς ὁ Θεὸς φῶς ἐστι, καταλαβόντες δὲ, πῶς ὁ υἱὸς τοῦ 110 Θεοῦ φῶς ἀληθινόν ἐστιν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον, συνιέντες δὲ καὶ πῶς οὗτός φησι τὸ, Ἐγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου· οὐκ ἂν εὐλόγως προσκυνήσαιεν τὸν οἱονεὶ βραχὺν σπινθήρα, ὡς πρὸς φῶς τὸν Θεὸν, ἀληθινοῦ φωτὸς, ἐν ἡλίῳ, καὶ σελήνῃ, καὶ ἄστροις. καὶ οὐκ ἀτιμάζοντές γε τὰ τηλικαῦτα τοῦ Θεοῦ δημιουργήματα, οὐδ ̓ ̓Αναξαγορίως μύδρον διάπυρον λέγοντες εἶναι τὸν ἥλιον, καὶ σελήνην, καὶ ἀστέρας, τοιαῦτά φαμεν περὶ ἡλίου, καὶ σελήνης, καὶ ἀστέρων· ἀλλ ̓ αἰσθανόμενοί γε τῆς ἀφάτῳ ὑπεροχῇ ὑπερεχούσης θειότητος τοῦ Θεοῦ, ἔτι δὲ καὶ τοῦ μονογενοῦς αὐτοῦ ὑπερέχοντος τὰ λοιπά. i. e. “Et quemadmodum isti adoratores solis, " lunæ, stellarumque, et admiratores eorum luminis, " nunquam adorarent scintillam ignis aut lucernam " in terra, videntes incomparabiliter præcellentiora,

66

quorum lumen adoratione dignum existimant; ita " qui intelligunt, quomodo Deus lumen sit, et quo" modo Filius ejus lux vera sit, illustrans omnem "hominem in hunc mundum venientem, et intelli

66

gunt etiam illud ejus dictum, Ego sum lux mundi; " immerito adorarent parvam velut scintillam veræ " lucis, si ad lumen illud quod Deus est conferatur,

66

quæ in sole, luna et astris existit. Non autem " quod contemnamus tam egregia Dei opera, aut, "sicut Anaxagoras, globum ignitum solem existi

66

memus, ut et lunam et astra cætera, ideo hæc de " sole, luna et astris cæteris dicimus; sed quod ag"noscamus Dei et Filii ejus unigeniti inenarrabili " præstantia præcellentem divinitatem, quæ cætera " omnia longe post se relinquit." Quid, quæso, ad declarandum veram Filii divinitatem, his disertius dici potuit? nam expresse hic tradit Origenes, Filium cum Patre esse verum illud lumen, quod Deus est, cui collata parvæ instar scintillæ est ipsa solis lux; qui et Filio perinde ac Patri expresse tribuit

inenarrabili præstantia præcellentem divinitatem, quæ creaturas omnes immensum superat. Demum hinc iterum concludit, Deum Patrem ejusque unigenitum Filium, spretis, quantum ad adorationem attinet, sole, luna, cæterisque cœli luminibus, solos (nempe in unitate Spiritus Sancti, quod ipse Origenes alibi agnoscit) divino cultu honorandos esse. Ibidem, paucis interjectis, ait1, Deum Patrem non τοπικῶς localiter, utpote immensum, neque loco inclusum, sed προνοητικῶς, per providentiam condescendere hominibus pro sua bonitate; Filium vero Dei non solum tunc cum inter homines degeret, sed et semper suis adesse discipulis; et quanquam ex infinita erga humanum genus charitate dignatus est etiam τοπικῶς nobiscum in assumpta natura humana versari, tamen omnino πανταχοῦ, ubique, præsentem esse. Quibus positis, deinde pro cultu solius Dei Patris ejusque unigeniti Filii, contra adorationem luminum cœlestium, ita ratiocinatur: "Ατοπον δ ̓ ἐστὶ, τοῦ πληρώσαντος τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, καὶ εἰπόντος, Οὐχὶ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν ἐγὼ πληρῶ; λέγει Κύριος, ὄντος μεθ ̓ ἡμῶν, καὶ πλησίον ἡμῖν τυγχάνοντος, (πιστεύω γὰρ αὐτῷ λέγοντι, Θεὸς ἐγγίζων ἐγώ εἰμι, καὶ οὐ Θεὸς πόῤῥωθεν, λέγει Κύριος,) ζητεῖν εὔχεσθαι τῷ μὴ φθάνοντι ἐπὶ τὰ σύμπαντα ἡλίῳ, ἢ σελήνῃ, ἤ τινι τῶν ἀστέρων. i. e. “ Absurdum autem esset, " cum is, qui cœlum et terram implet, dicens, Nonne “ cœlum et terram ego impleo? ait Dominus, nobis " præsto sit et in proximo, (credimus enim dicenti, " Deus appropinquans ego sum, non Deus longin

66

quus, ait Dominus,) quærere, cui vota facias, non " semper ubique præsentem solem, lunam, aut stel" lam aliquam.”

:

tam Filii Dei naturam verbis hisce omni luce clarioribus confirmat : Οὔτε γὰρ τὸν ἀγένητον και πάσης γενητῆς φύσεως πρωτότοκον κατ ̓ ἀξίαν εἰδέναι τις δύναται, ὡς ὁ γεννήσας αὐτὸν Πατὴρ, οὔτε τὸν πατέρα, ὡς ὁ ἔμψυχος λόγος, καὶ σοφία αὐτοῦ, καὶ ἀλήθεια. i. e. “Neque enim eum qui " factus non est, et naturæ omnis factæ est primo" genitus, quisquam pro dignitate potest nosse, sicut "Pater ipse qui genuit; neque Patrem quisquam, " sicut animatum ejus Verbum, Veritas et Sapientia." Hisce, inquam, verbis Origenes, tanquam in consessu Patrum Nicænorum ipse jam sedisset, contra Arium diserte pronuntiat, Filium Dei οὐδὲ ποιητὸν, οὐδὲ κτιστὸν, neque factum, neque creatum esse; (nam utrumque complectitur suo ambitu vox ἀγένητος·) quin et Patrem et Filium sibi invicem pariter comprehensibiles, creaturis vero omnibus prorsus incomprehensibiles esse, expresse docet. Hujus autem illustris loci ictum ut evadat Sandius, fingit textum Origenis interpolatum hic ac depravatum esse : "Pe" tavius," inquit, " " probat lib. I. de Trinit. cap. 3.

66

n. 5. et 6." (seu potius cap. 4. n. 6. et 7.) "locum "Origenis, quando lib. VI. contra Celsum Filium “ ἀγένητον vocet, esse interpolatum, eo quod Epipha"nius Hær. Origenis reprehendat eum, quod in " Commentariis ad Psalmum Filium dixerit γενητὸν "Deum." Sed non ibi dicit, nedum probat Petavius, locum hunc Origenis interpolatum esse; neque si ita dixisset Jesuita, magni æstimanda esset ejus Nam Græci codices MSS. omnes, quotquot uspiam reperti sunt, cum excusis exemplaribus hic consentiunt; et sententia hujus loci omnino

censura.

■ Lib. de Scriptor. Eccles. p. 35

[In ed. Benedict. indicatur quod in unico codice Anglicano secundo legitur τὸν γεννητόν.]

consentanea est constanti doctrinæ horum contra Celsum librorum, in quibus Origenes Filium Dei e censu τῶν δημιουργημάτων passim diserte eximit, ut ex testimoniis jam supra a nobis productis liquet. Ad 111 id vero quod ex Epiphanio objicit Petavius, nempe Origenem in Commentario ad Psalmum i. Filium Dei dixisse γενητὸν Θεὸν, nescire non poterat Sandius, luculentam responsionem reddidisse cl. Huetium Origenian. II. p. 43.P "Origenes," inquit, "cum " Filium appellat γενητὸν Θεὸν, sic accipe, qui princi" pium sui habet et existendi initium. Filio quidem " commune est cum creatis rebus sui principium ac " originem habere; emanandi autem ex illo prin"cipio ac prodeundi ratio plane diversa est; prodit " enim Filius per generationem æternam; prodeunt " creatæ res per temporariam creationem. " ita Filius dici potest ἀγένητος, qui ab alio non ha"bet ut sit, nempe tanquam opus seu res facta, vel

66

Atque

tanquam res creata; et γενητός, qui ab alio habet " ut sit, nempe tanquam res genita et Filius. Sic " Origenes, qui γενητὸν Θεὸν appellasse Filium insi" mulaturFilium tamen ἀγένητον vocat lib. VI. " contra Cels." Paulo post hæc subjungit idem Huetius, " Cum Filium dixit (Origenes) γενητὸν, id sibi “ voluit, habere ipsum sui principium; contra Hie

66

ronymus exposuit, esse factum. Nempe sic verba "Origenis in pessimum sensum trahere amabat. Ita " Epiphanius vocis γενητὸς usum in aliis probaturum " se dicit, in Origene damnare." Plura hac de re apud Huetium ibidem legas. Ego ad libros Origenis contra Celsum redeo. In eodem libro sexto dicenti Celso, Deum neque ratione esse comprehensibilem,

P [Lib. II. Quæst. 2. §. 23.]